Анклаў свабоды. Як ІТ-кампаніі (не) парушаюць правы чалавека

Як праблемы дзяржавы прарастаюць у ІТ-кампаніі

— Ідэальнай сітуацыі няма ў аніводнай кампаніі. Як няма ніводнай дзяржавы, якая б не парушала правоў чалавека, — мяркуе Кацярына. — Аднак у гэтым плане ІТ-сектар усё ж вылучаецца. 

Напрыклад, у 2008 годзе праводзіўся падрыхтоўчы рэсёрч да дакумента, які сёння замацоўвае прызнаны стандарт у сферы бізнэсу і правоў чалавека — «Кіраўнічыя прынцыпы прадпрымальніцкай дзейнасці ў аспекце правоў чалавека» ААН. Выбарка была сярод кампаній усіх рэгіёнаў. І выявілася, што ў глабальным зрэзе сярод ІТ- і тэлекамунікацыйных кампаній правы чалавека парушаюць толькі 5% кампаній. А, напрыклад, у здабыўной прамысловасці — 28%. Гэта прасочваецца і на глабальным, і на лакальным беларускім узроўнях.

Ці ёсць прыклады ідэальнай сітуацыі з захаваннем правоў у міжнародных або беларускіх кампаніях?

Ідэальных прыкладаў няма. Мы бачым, што адбываецца ў тым жа Twitter пасля змены ўласніка.

Ёсць шэраг міжнародных індэксаў, якія часткова адлюстроўваюць сітуацыю з бізнэсам і правамі чалавека. Напрыклад, міжнародная НДА Access Now робіць Transparency Reporting Index — індэкс, які паказвае, наколькі празрыстая твая справаздачнасць. У пяцёрцы лідараў Google, CyberGhost, Twitter, Kakao і Dropbox.

І трэці індэкс — ад грамадскай ініцыятывы KnowTheChain, якая аналізуе ўмовы для працаўнікоў, у тым ліку ў ланцугах паставак кампаніі. У іх ёсць асобная справаздача па інфармацыйна-тэлекамунікацыйным сектары за 2022 год. На першым месцы апынулася кампанія Hewlett Packard (яна набрала 63 балы са 100), затым ідуць Intel (60 са 100), Cisco (55 са 100), Apple (52 са 100) і Amazon (41 са 100). 

Але любыя індэксы трэба ўспрымаць з пэўнай доляй умоўнасці. Бо ўсе гэтыя фактары — празрыстасць справаздач, палітыкі пра ўмовы працы ды інш., якія закранаюць сферу правоў чалавека — толькі тое, што ты можаш праверыць фармальна. Важна заўсёды атрымліваць інфармацыю і ад кліентаў, і ад саміх працаўнікоў, а таксама вывучаць метадалогію канкрэтнага індэкса. 

Што датычыцца Беларусі, то ў 2018–2019 гадах мы з калегамі рабілі сваё міждысцыплінарнае акадэмічнае даследаванне на тэму бізнэсу і правоў чалавека. Мы правялі апытанне сярод пяці кампаній з розных сфер, уключаючы ІТ. Заходзілі праз HR-менеджараў з апытальнікам пра карпаратыўную культуру, бо на «апытальнікі пра правы чалавека» наогул бы ніхто не адказаў. Але мы ўкаранілі ў іх пытанні, якія проста або ўскосна тычыліся правачалавечай сферы ў кампаніі. І зноў назіраўся вялікі разрыў паміж ІТ і, прыпусцім, прамысловай вытворчасцю.

Крыху пазней, калі мы ўжо рыхтавалі з Беларускім Хельсінкскім Камітэтам гайд па бізнэсе і правах чалавека для Беларусі (у тым ліку ў кансультацыях з бізнэсам ды іншымі стэйкхолдарамі), то сутыкаліся з цікавымі сітуацыямі.

Беларускія кампаніі — усё роўна частка беларускага кантэксту з ягонымі культурай і спецыфікай, у тым ліку з невысокім узроўнем прававой пісьменнасці людзей.

Ці можа кампанія быць анклавам свабоды ў аўтарытарнай краіне?

Гэта цэнтральнае пытанне ў рамках бізнэсу і правоў чалавека. 

Кампанія мусіць — незалежна ад заканадаўства дзяржавы знаходжання і ейнага стаўлення да сваіх забавязанняў — закладваць у свае палітыкі стандарты існых правоў чалавека. 

Напрыклад, калі мы гаворым пра беларускую дзяржаву, то яна дзесяцігоддзямі не выконвае рэкамендацый міжнародных органаў. Існуе вялікая праблема з працоўнымі правамі, правамі прафсаюзаў і антыдыскрымінацыйным заканадаўствам. У такіх умовах кампанія можа быць апошнім спадзевам для чалавека, каб ён быў абаронены хоць бы на сваім працоўным месцы. 

Якія правы супрацоўнікаў парушае «запрашэнне» пагутарыць пра данаты

Якія правы чалавека парушаюцца ў сітуацыі, калі кампанія прапаноўвае сваім супрацоўнікам-айцішнікам пагутарыць з сілавікамі пра данаты?

Тут парушаецца:

• Забарона на ўмяшанне ў асабістае жыццё. Данаты ажыццяўляліся з асабістых сродкаў, ніяк не былі звязаныя з працоўнымі задачамі і не маглі перашкодзіць іх выкананню. 
• Права на свабоду выказвання меркавання. Данаты і любая дабрачыннасць — гэта праява пэўнай пазіцыі. Асабліва ўлічваючы, што фонды збіралі грошы на дапамогу пацярпелым ад палітычных рэпрэсій. Акрамя таго, парушэннем свабоды выказвання меркавання і забароны на ўмяшанне ў асабістае жыццё з’яўляецца і «адваротны бок медаля». То-бок прымус да данатаў «куды дзяржава пакажа». Хоць, паводле слоў некаторых людзей, якія праходзілі гэтую «працэдуру», іх прасілі ахвяраваць для дзіцячых дамоў і інтэрнатаў, нават добрая мэта не апраўдвае парушэння правоў тых, каго прымушаюць да такой «дабрачыннасці».
• Забарона дыскрымінацыі. У дадзеным выпадку мае месца дыскрымінацыя паводле палітычных перакананняў.
• Права на спрыяльныя і справядлівыя ўмовы працы. Гэта права азначае не толькі абавязак працадаўцы забяспечыць фізічную бяспеку на працоўным месцы, але і здаровы псіхалагічны клімат. Сам факт гутаркі «на даручэнне органаў», спісы, якія прыходзяць у кампанію, прапанова пагутарыць з прадстаўнікамі спецслужбаў, ствараюць атмасферу, якую ніяк нельга назваць спрыяльнай.

Важна памятаць, што ў адносінах «бізнэс—працаўнік» могуць парушацца не толькі працоўныя правы працаўніка (як лічаць многія), але таксама і грамадзянскія і палітычныя. Асабліва калі сам працадаўца або дзяржава праз працадаўцу спрабуюць кантраляваць пазапрацоўную актыўнасць чалавека. Уступаючы ў працоўныя адносіны, працаўнік не перастае быць чалавекам, з уласцівым яму ад нараджэння наборам грамадзянскіх і палітычных правоў.

Стандарт бізнэсу і правоў чалавека мае два вымярэнні: 

• што мусіць рабіць дзяржава, каб бізнэс не парушаў/максімальна пільнаваўся правоў чалавека. То-бок дзяржава не толькі не мусіць рабіць дрэнна, але і рабіць усе магчымыя захады, каб было максімальна добра;
• што мусіць рабіць сам бізнэс, каб выявіць і мінімізаваць рызыкі парушэнняў ім правоў чалавека ў сваёй камерцыйнай дзейнасці.

У нашым выпадку якраз дзяржава стварае такую сітуацыю, у якой пераследуецца любое легітымнае дзеянне нязгодных з дзяржаўнай палітыкай. У тым ліку праз працадаўцу. 

«Толькі выдаленне ФБ і ад’езд». Facebook адмовіўся выдаляць інфармацыю пра данаты

Па тэме

«Толькі выдаленне ФБ і ад’езд». Facebook адмовіўся выдаляць інфармацыю пра данаты

Што рабіць бізнэсу

Што рабіць бізнэсу ў гэтых умовах, каб хоць неяк заставацца ў рамках міжнароднага стандарту? 

Асноўны абавязак бізнэсу ў дадзеным выпадку — прытрымлівацца прынцыпу належнай абачлівасці ў сферы правоў чалавека (human rights due diligence). То-бок бізнэс павінен ацэньваць магчымыя рызыкі ў сферы правоў чалавека, якія ўзнікаюць у сувязі з яго камерцыйнай дзейнасцю, і прадпрымаць усе магчымыя і даступныя ў канкрэтнай сітуацыі меры, каб не дапусціць або мінімізаваць гэтыя рызыкі. 

Значэнне належнай абачлівасці ў сферы правоў чалавека асабліва ўзрастае пры вызначэнні мадэлі паводзін ва ўмовах аўтарытарных рэжымаў — калі бізнэс часцяком не можа зусім пазбегнуць парушэнняў правоў чалавека, так як дзяржава ўцягвае яго ў такую сітуацыю. Беларусь — якраз такі выпадак.

Так, відавочна, што ў цяперашнім беларускім кантэксце адмова ад выкананняў патрабаванняў сілавікоў нясе ў сабе або «смерць» бізнэсу і/або страту свабоды, шкоду для жыцця і здароўя яго ўласнікаў, кіраўнікоў альбо радавых супрацоўнікаў. Разам з тым, нават у сітуацыі, калі вы не можаце адмовіцца ад выканання патрабаванняў дзяржорганаў, кампаніі даступны шэраг мер па мінімізацыі шкоды ад такіх парушэнняў. 

Акрамя гэтага важная сумленнасць і празрыстасць у зносінах з працаўнікамі. Калі вы не можаце не парушаць правоў чалавека, важна публічна (працаўнікам, як мінімум) агучыць, чаму вы вымушаныя цяпер гэта рабіць і хто гэтага патрабуе. 

Далейшыя меры па мінімізацыі шкоды могуць быць рознымі і залежаць ад сітуацыі. Гэта можа быць, у тым ліку, і пазапланавая прамая фінансавая падтрымка, каб неяк пакрыць тыя ж прымусовыя выплаты або проста маральную шкоду. Альбо прававая падтрымка (напрыклад, кампанія забяспечвае кансультацыю з юрыстамі, як лепей паводзіцца падчас такой гутаркі, што важна зразумець, дазнацца і г. д.).

Гэта можа быць нешта іншае — таксама ў залежнасці ад аб’ёму патрабаванняў, спушчаных зверху. Трэба разумець, ці можна выканаць іх часткова. Калі не, то, прынамсі, не варта кідацца выконваць іх з «камсамольскім запалам».

А ці ёсць прыклады «камсамольскага запалу»?

Напрыклад, беларуская кампанія EffectiveSoft у снежні 2022 выдала ўнутраны дакумент (загад) «Аб недапушчальнасці экстрэмісцкіх, дэструктыўных і іншых праяў». Гэты загад парушае права на неўмяшанне ў асабістае жыццё, свабоду выказвання меркаванняў, права на роўнае абыходжанне (забарона дыскрымінацыі), права на справядлівыя і спрыяльныя ўмовы працы. 

Тут важна ўдакладніць, у чым розніца паміж гэтай забаронай і (у выпадку з заходнімі кампаніямі) паліткарэктнасцю. Умоўна, у чым розніца паміж EffectiveSoft, які выдаў гэты загад, і Google, які забараніў палітычныя дэбаты на працоўным месцы?

Калі мы паглядзім на загад EffectiveSoft, то ўбачым, што, па-першае, аб’ём пералічаных у ім забарон у прынцыпе празмерна шырокі. Гэты загад умешваецца ў грамадзянскія і палітычныя правы працаўнікоў.

Па-другое, у загадзе EffectiveSoft ёсць шэраг дзеянняў, не звязаных з рабочай актыўнасцю. Напрыклад, што такое «забаронена прыносіць „друкаваную прадукцыю і матэрыялы з атрыбутыкай экстрэмісцкай накіраванасці“»? А калі я прынесла бчб-бірульку, як гэта перашкодзіць маім працоўным функцыям? Гэта мае асабістыя рэчы, і працадаўца ў іх умешвацца не мае права.

Па-трэцяе, мы бачым, што кампанія аб’ектыўна транслюе наратыў дзяржаўнай прапаганды. Усё гэта — пра распальванне варожасці, экстрэмісцкую накіраванасць — што замацавана ў сучасным заканадаўстве, з пункту гледжання міжнароднага права нелегітымна. Гэта маніпуляцыя прававымі сэнсамі.

Дапусцім, кампанія выдала загад, правяла гутарку пра данаты — ці адаб’ецца гэта неяк на бізнэсе?

Тут можна гаварыць у двух вымярэннях: што ёсць цяпер і што можна чакаць у будучыні.

Цяпер стан турбулентнасці працягваецца. Кожны чалавек перажывае яго па-свойму. Хтосьці адседзеў, у кагосьці траўма, у кагосьці — праблемы са здароўем. Многія людзі баяцца стварыць сабе дадатковую няўстойлівасць, страціўшы працу або пачаўшы пошукі новай, і таму не пойдуць выстаўляць прэтэнзіі кіраўніцтву і бразгаць дзвярыма.

У кожнага свой парог. Для кагосьці сітуацыя, калі цябе адпраўляюць мяккім галасочкам у КДБ, ужо недапушчальная, і гэты супрацоўнік звольніцца. А хтосьці застанецца. 

Тое, што ты робіш, адбіваецца на тваёй доўгатэрміновай стратэгіі. Усе гэтыя шлейфы, «крэдытныя гісторыі», якія фарміруюць сабе кампаніі сёння, нікуды не падзенуцца. Яны застануцца і калі мы прыйдзем да таго, што цяпер называюць «новай Беларуссю».

Ці можна ў прынцыпе адмовіцца ад правоў чалавека «на час», выключыць іх з сацпакета, карыстаючыся складаным становішчам на рынку?

Зразумець гэта можна. Але апраўдаць — наўрад ці. Што значыць «адмовіцца ад правоў чалавека»? Можна адмовіцца ад структурнай адзінкі, ад нейкіх рэчаў, якія патрабуюць дадатковых выдаткаў. Але ты не можаш адмовіцца ад правоў чалавека, калі яны першапачаткова былі ў тваёй кампаніі. А калі іх і не было, то ты ўсё роўна не можаш апраўдваць «складаным перыядам» непавагу да чалавечай годнасці. Бо людзі не перастаюць быць людзьмі. 

Што рабіць чалавеку

Ці можна прывучаць кампаніі да захавання правоў чалавека на «запыт знізу»? 

Нават у такім грамадстве, дзе, як у беларускім, не працуе інстытут рэпутацыі і існуе праблема са свабодай СМІ, важна, каб людзі разумелі, што іх правы чалавека парушаюцца, і не згаджаліся з гэтым.

Ці застаюцца наогул нейкія рычагі?

На тле прававога дэфолту мы не можам пайсці і аспрэчыць выданне незаконнага загаду, які адлюстроўвае цяперашнюю дзяржпалітыку, ні ў судзе, ні ў незалежным прафсаюзе. Сёння ў нашай краіне практычна няма вонкавых (па-за межамі кампаніі) інструментаў паклікання да адказу кампаніі ў такой сітуацыі.

Што тычыцца ўнутраных, то тут многае залежыць ад кампаніі. Ці ёсць у арганізацыі ўнутраная сістэма ўладжвання спрэчак? Наколькі яна развітая? Як у кампаніі пастаўленая праца з персаналам, якую ролю выконвае HR? Калі сістэма развітая, то трэба дзейнічаць па ёй. Калі не, то можна паразмаўляць з кіраўніцтвам, супрацьстаяць умяшанню ў свае правы, у тым ліку грамадзянскім непадпарадкаваннем. 

Вы не абавязаныя выконваць незаконныя загады начальства. Напрыклад, вось гэты загад EffectiveSoft — незаконны, бо ён парушае правы чалавека і супярэчыць палажэнням нават цяперашняй Канстытуцыі і цяперашняга Працоўнага кодэкса.

Але тут мы вяртаемся да размовы пра гатоўнасць людзей цяпер уступаць у лішнія канфлікты і супрацьстаянні.

Рэальнасць такая, што калі ўсе асноўныя стэйкхолдары — і дзяржава, і бізнэс — не хочуць выконваць свае забавязанні па правах чалавека, ты застаешся сам-насам з гэтымі парушэннямі. Вось чаму так важна, каб хаця б кампанія была апошнім астраўком свабоды і павагі да чалавека ў аўтарытарнай дзяржаве. 

Зноў жа, што мы можам зрабіць? Мы можам хаця б выпусціць вось такое інтэрв’ю на профільным рэсурсе. У цяперашніх умовах важную ролю адыгрываюць якраз асвета і адукацыя.

Як распазнаць кампанію, у якой усё як мае быць (або наадварот) з правамі чалавека і супрацоўніка, ужо на стадыі сумоўя або выпрабавальнага тэрміну? 

Тут адразу некалькі маркераў. Перш за ўсё, як праводзяць сумоўе, якія пытанні табе задаюць. Пугаю беларускага наймання на працу ёсць прама дыскрымінацыйныя пытанні, напрыклад, «ці збіраецеся вы замуж», «ці плануеце нараджэнне дзяцей». 

На сумоўі не могуць задаваць пытанні, звязаныя з тваім асабістым жыццём, якія не датычацца выканання табой працоўных функцый. І ніякія апраўданні накшталт «я мушу ведаць, каго наймаю», тут не працуюць.

Па-другое, важна ўдакладняць усе дэталі. Чытаць кантракт да таго, як яго падпішаш. Азнаёміцца з палітыкай кампаніі. Калі яна не ў адкрытым доступе, то запытаць доступ.

Дарэчы, а татальны трэкінг — гэта ок?

Ці парушае правы чалавека кейс з татальным трэкінгам, відэаназіраннем у офісе, рэгламентаванымі адлучкамі ў прыбіральню?

Пры найманні на працу ў чалавека ўзнікаюць праваадносіны з нагоды выканання ім працоўных функцый. Але гэта не нівеліруе ягоных правоў чалавека. 

Няможна забараняць выходзіць у прыбіральню «не ў час» — гэта парушае права на здароўе. З нагоды камер і трэкінгу — з аднаго боку, на працы ў чалавека таксама захоўваецца права на асабістае жыццё. З іншага, працоўнае месца не з’яўляецца зонай прыватнасці. Гэта не тая прастора, куды няможна ўмешвацца. Таму праграмы на працоўным камп’ютары і відэакамеры над працоўным месцам, у прынцыпе, не з’яўляюцца парушэннем. 

Напрыклад, у 2018 годзе Еўрапейскі суд па правах чалавека вынес рашэнне, што схаванае відэаназіранне за супрацоўнікамі не можа парушаць права на недатыкальнасць прыватнага жыцця. Але там была спецыфічная сітуацыя, калі працадаўца ўсталяваў схаваныя камеры ў сетцы супермаркетаў, каб выявіць магчымы крадзеж тавару сваімі супрацоўнікамі. 

Але працадаўца не мае права сачыць за працаўніком падчас ягонага законнага перапынку, у месцах для вольнага часу і адпачынку. Тут ужо працуе тваё права на неўмяшанне ў асабістае жыццё. 

Умова для любых абмежаванняў правоў чалавека — гэта абгрунтаванасць (то-бок мае быць законная і адэкватная мэта: бяспека, здароўе іншых працаўнікоў і кліентаў і г. д.) і суразмернасць (то-бок трэба абгрунтаваць, што менавіта такая мера дапамагае дасягнуць законнай мэты, дзеля якой ты абмяжоўваеш правы). працаўнікам мае быць растлумачана, наколькі мэты кіраўніцтва дасягаюцца ўсталяваннем дадзенай камеры. Магчыма, гэтага можна дамагчыся і іншым чынам.

Ці праўда, што данат 10Х дапаможа? А можа, гэта прызнанне віны? Разбор

Па тэме

Ці праўда, што данат 10Х дапаможа? А можа, гэта прызнанне віны? Разбор