Што паказваюць сацыялагічныя апытанні ў Беларусі? На думку крытыкаў — яны не даюць аб’ектыўнай карціны грамадскай думкі, а толькі адлюстроўваюць гранічна высокі ўзровень страху, асцярогаў рэспандэнтаў выказваць свае сапраўдныя меркаванні, калі яны ідуць насуперак афіцыйнай лініі.
Паводле крытыкаў, гэты фактар страху дзейнічае дваіста: некаторыя наогул адмаўляюцца ўдзельнічаць у апытаннях, немалая частка іншых дае непраўдзівыя адказы, выказваючы замест сваёй думкі афіцыйную пазіцыю.
Гэтыя аргументы не пазбаўленыя падстаў: і насамрэч страх ёсць, узровень адмоў ад удзелу ў апытаннях сапраўды высокі.
У метафарычнай форме гэтая трактоўка ўвасабляецца ў формуле “Што могуць паказаць апытанні ў канцлагеры?” Адказ на гэтае рытарычнае пытанне відавочны — толькі меркаванне адміністрацыі канцлагеру.
Аднак ці з’яўляецца цяперашняя Беларусь канцлагерам менавіта ў адносінах да праўдзівасці адказаў на пытанні сацыялагічных даследаванняў?
Ці ў больш практычным плане: наколькі вялікі ўплыў фактару страху ў гэтых адказах?
Страх ёсць, але…
Ёсць некалькі аргументаў за тое, што скажэнні хоць і вялікія, але не мяняюць карціну кардынальна.
Адказы на пытанні аб адносінах да Аляксандра Лукашэнкі ці Святланы Ціханоўскай могуць разглядацца рэспандэнтамі як адчувальныя, адмоўныя ацэнкі Лукашэнкі і станоўчыя — Ціханоўскай могуць успрымацца як дэманстрацыя нелаяльнасці, чаго многім дэманстраваць не хацелася б.
Але возьмем, напрыклад, пытанне аб дабрабыце рэспандэнта — калі нават улады даведаюцца пра яго песімістычны адказ, гэта не пагражае рэпрэсіямі і нават непрыемнасцямі.
Дык пытанні аб стаўленні да Лукашэнкі ці да лідараў апазіцыі сацыёлагі ўжо даўно ў апытаннях у Беларусі не задаюць, таму што скажэнні з-за фактару страху сапраўды занадта вялікія.
А вось пытанне аб ацэнцы дзеянняў расійскай арміі на вайне ва Украіне — задаюць. Па ідэі — яно таксама даволі вострае (хоць і не настолькі, як пытанне аб беларускіх палітычных персаналіях), бо і Лукашэнка, і прапаганда — на баку Расіі ў вайне.
А прапорцыя адмоўных і станоўчых адказаў на гэтае пытанне — прыкладна напалову, з невялікай перавагай тых, хто асуджае дзеянні Расіі. У пытанні ж аб стаўленні да размяшчэння ў Беларусі расійскай ядзернай зброі — “супраць” каля 80%.
А як жа страх, а дзе ж “канцлагер”? Лукашэнка шматкроць публічна заяўляў, што расійская ядзерная зброя ў Беларусі — гэта добра для краіны, гэта яе надзейная абарона. А 80% рэспандэнтаў заяўляюць аб нязгодзе з ім у гэтым пытанні.
Так што страх выяўляецца ў адказах прынамсі не на ўсе пытанні.
Калі лічбы “карысныя”, то крытыкі імі ахвотна карыстаюцца
Варта заўважыць, што крытыка апытанняў са спасылкай на фактар страху гучала ў Беларусі ледзь не з першых гадоў незалежнасці. І ў адносна “вегетарыянскія” нулявыя і дзясятыя гады таксама выказваўся аргумент пра “апытанні ў канцлагеры”.
Зразумела, можна запярэчыць, што тагачасны страх — гэта і не страх зусім, а вось цяпер прыйшоў сапраўдны страх. Але можна выказаць здагадку, што і раней, і цяпер у аснове гэтага аргумента ляжала палітычная матывацыя крытыкаў: ім проста не падабаліся вынікі апытанняў, бо падрывалі іх палітычную пазіцыю.
Ускосна пацвярджае такую трактоўку рэакцыя крытыкаў на тыя звесткі апытанняў, якія ўмацоўваюць іх палітычную пазіцыю. Ва ўсіх прамовах, на ўсіх міжнародных сустрэчах пасля пачатку поўнамаштабнай вайны супраць Украіны прадстаўнікі дэмакратычных сілаў Беларусі абавязкова гавораць, што пераважная большасць іх суайчыннікаў катэгарычна супраць удзелу беларускай арміі ў цяперашняй вайне.
Але адкуль апазіцыйныя палітыкі даведаліся пра гэты антываенны кансэнсус у беларускім грамадстве? А з апытанняў. Дык яны ж — “у канцлагеры”. Ну, калі карысна, дык дарэчы аказваюцца і такія.
Але, магчыма, і менш прыемныя для палітыкаў звесткі апытанняў таксама заслугоўваюць увагі?
Важна фіксаваць трэнды
Ёсць яшчэ адзін важны аргумент на карысць апытанняў — гэта трэнды, тэндэнцыі, якія выяўляюцца праз серыі даследаванняў, што праводзяцца на працягу даволі доўгага часу. Лічбы кожнага асобнага апытання і праўда могуць мець скажэнні, выкліканыя і недасканаласцю метадаў даследавання, і тым самым фактарам страху.
Але, па ідэі, гэтыя скажэнні не больш зменлівыя, чым самі меркаванні. І калі меркаванні істотна мяняюцца ад апытання да апытання, то зафіксаваны факт гэтых змен — інфармацыя больш надзейная, чым абсалютныя значэнні паказчыкаў у асобна ўзятым апытанні.
Калі, скажам, задаволенымі сваім матэрыяльным становішчам былі 30% рэспандэнтаў, а праз два-тры апытанні іх стала 40%, то ў рэальнасці ўзровень задаволенасці, можа, змяніўся з 20% да 30% ці нават да 25%. Але трэнд зафіксаваны, ён дакладнейшы, чым абсалютныя лічбы асобных апытанняў.
Калі пазіцыі проста няма
Варта згадаць і спецыяльныя даследаванні, якія дазваляюць ацаніць памеры фактару страху.
Адно з іх — даследаванне, вынікі якога прыведзены ў дакладзе Цэнтра новых ідэй “Погляды беларусаў на вайну і ўплыў фактару страху на вынікі анлайн-апытанняў грамадскай думкі”. Вывучэнне тых, хто адмаўляецца адказваць на пытанні анкеты, паказала, што гэта, насуперак чаканням, пераважна не тыя, хто мае выразную пазіцыю, адрозную ад афіцыйнай, але баіцца выказаць сваё меркаванне, а людзі, якія не маюць пэўнага меркавання і дакладнай пазіцыі.
Ім складана сфармуляваць сваю пазіцыю. Яны не баяцца яе выказаць, у іх яе проста няма, у іх няма жадання адказваць на пытанні, якія яны самі сабе ніколі не задаюць.
Так што недаўлік меркаванняў тых, хто адмаўляецца ўдзельнічаць у апытанні, — гэта ў вялікай ступені недаўлік меркаванняў тых, хто і адказваючы, абраў бы “Цяжка адказаць”. І не таму, што схітраваў бы, а таму, што і сапраўды цяжка.
Што паказаў эксперымент са спісамі
Яшчэ адно даследаванне (яно было праведзена “Беларускай ініцыятывай” брытанскага Chatham House) — так званы эксперымент са спісамі.
Выбарка выпадковым чынам дзеліцца напалову, мяркуецца, што паловы не адрозніваюцца па сваіх устаноўках. Першай палове задаецца пяць абсалютна бяскрыўдных пытанняў накшталт: ці большы ваш заробак за тысячу рублёў і ці канчаецца ваш нумар тэлефона на 1. І просяць нават не адказаць на іх, а сказаць, колькі ў іх адказаў “так” на гэтыя пяць пытанняў.
А другой палове выбаркі задаюць тыя ж пяць пустых пытанняў і яшчэ адно — ці галасавалі вы за Ціханоўскую ў 2020 годзе? І тая ж просьба — адказаць, колькі станоўчых адказаў ужо на шэсць пытанняў.
Наўпрост пра Ціханоўскую пытання няма, вылічыць адказ на яго ў другой палове выбаркі немагчыма. Аднак нескладаныя калькуляцыі паказваюць, што рознасць сярэдняй колькасці станоўчых адказаў у абедзьвюх паловах выбаркі — гэта і ёсьць колькасць тых, хто насамрэч галасаваў за Ціханоўскую. Гэты адсотак параўноўваецца са звесткамі іншага даследавання, дзе людзей пыталі наўпрост, ці галасавалі яны за яе.
У параўнанні з ім у эксперыменце са спісамі — за Ціханоўскую на 10 адсоткавых пунктаў больш. Гэта шмат. Але гэта не 30% і не 50%.
Чаму скажэнне такое адносна невялікае? Агульнае тлумачэнне: таму што глыбока ангажаваныя ў палітыку — як на баку ўлады, гэтак і супраць яе — складаюць толькі невялікую частку грамадства.
Гэтыя долі павялічваюцца ў перыяды грамадскага ўздыму, як гэта было ў 2020 годзе. Але ў астатні час для большасці пытанні палітыкі — дзесяціступенныя. Людзі жывуць сваім паўсядзённым жыццём, яго інтарэсамі і клопатамі.
Палітыка, у тым ліку і палітычныя рэпрэсіі — гэта фон, які ўплывае, але на большасць — даволі абмежавана. І залежыць гэты ўплыў ад умоў выказвання свайго меркавання.
Сказаць публічна нешта наўпрост супраць уладаў — гэта, вядома, сабе даражэй. Але ў апытанні, якое прадстаўленае як ананімнае, — а чаму б і не? А калі пытаюцца не пра ўладу, а скажам, пра стаўленне да вайны ці да расійскай ядзернай зброі ў Беларусі — дык тым больш чаму б і не адказаць шчыра?
Гаворка не аб актывістах, не аб удзельніках бурлівых ідэалагічных рысталішчаў у сацсетках. А пра звычайных, сярэдніх беларусаў, пра большасць. Якая нікуды не з’ехала і не з’едзе.
Дапамогуць сацсеткі і штучны інтэлект?
Яшчэ адзін аргумент на карысць апытанняў — гэта параўнанне іх вынікаў са звесткамі з альтэрнатыўных крыніц інфармацыі аб грамадскіх настроях.
“А вось мне чалавек з Беларусі напісаў, што…”, “Усе мае фрэнды ў “Фэйсбуку” лічаць, што…”, “А вось выбухнулі сацыяльныя сеткі абурэннем з нагоды “150 тысяч пакістанцаў” — а наколькі рэпрэзентатыўныя гэтыя крыніцы, наколькі жменька суразмоўцаў з Беларусі ці “бурбалкі” фрэндаў у “Фэйсбуку” прадстаўляюць усё грамадства Беларусі?
Ёсць падставы меркаваць, што апытанні — пры ўсёй іх недасканаласці і скажэннях — усё ж куды больш надзейная крыніца інфармацыі аб грамадскай думцы.
Наконт хвалі абурэння ў адказ на заяву Лукашэнкі аб завозе пакістанцаў — гэта, дарэчы, “цяплей”. Хаця і тут ёсць пытанні аб маштабах і інтэнсіўнасці.
Магчыма, у гэтым — перспектыва беларускай сацыялогіі. Ужо цяпер ёсць інструменты, якія дазваляюць аналізаваць увесь кантэнт (або яго значную частку) нацыянальнага сегмента розных сацыяльных сетак. Гэтыя інструменты робяцца ўсё больш дасканалымі дзякуючы штучнаму інтэлекту. Але ў дачыненні да Беларусі — гэта, магчыма, справа будучыні.
Хаця, не выключана, што і хуткай. Пагром, які ўлады сёлета ўчынілі сацыёлагам Беларускай аналітычнай майстэрні, параўнальны паводле маштабаў і наступстваў са знішчэннем НІСЭПД у 2016 годзе.
Айчынная сацыялогія выжыла і тады, можна спадзявацца, што выжыве і зараз. Аднак тэлесюжэты прапагандыста Ігара Тура і адпаведная спецаперацыя КДБ супраць сацыёлагаў, безумоўна, сталі ўдарам па вывучэнні грамадскай думкі.
Гэтая кампанія і рэальна павялічыць страх удзельнічаць у апытаннях, шчыра адказваць на пытанні сацыёлагаў, і зменшыць давер да вынікаў даследаванняў, атрыманых ва ўмовах росту гэтага страху.
Таму даследаванне кантэнту сацсетак можа стаць прынамсі дадаткам да традыцыйных апытанняў.
Каб акумулятар грамадскай энергіі зарадзіўся, патрэбен час
Калі ж казаць пра змест сацыялагічных апытанняў апошніх гадоў, то ў цэлым яны фіксуюць астыванне беларускага грамадства, адкат ад рэвалюцыйных настрояў 2020 года. Гэтыя тэндэнцыі былі узмоцненыя вайной, якая віруе побач з Беларуссю, і прыкметным ростам эканомікі і заробкаў за апошнія гады.
Пры жаданні можна, зразумела, спісаць гэтую карціну на фактар страху: маўляў, насамрэч пад спудам рэвалюцыйны агонь палае, як пяць гадоў таму. Але такому погляду супярэчыць гістарычны досвед. Ну які “пажар на тарфяніку” гарэў на землях цяперашняй Беларусі ў 1868–1869 гадах, праз пяць гадоў пасля паразы паўстання Каліноўскага? Ніякія ўспаміны, статыстыка, гістарычныя сведчанні пра гэта не расказваюць.
Які агонь Плошчы-2010 гарэў у беларускім грамадстве ў кіслым 2015 годзе? Ніякі. Гэта паказвалі і апытанні, і любыя іншыя індыкатары грамадскай думкі. Прэзідэнцкія выбары 2015 года былі хіба не самымі ціхімі і спакойнымі ва ўсёй найноўшай гісторыі краіны. І вайна ва Украіне — Крым, Данбас — і тады была фактарам, які хутчэй збіваў, аслабляў магчымую грамадскую актыўнасць: звычайны беларус быў рады, што полымя той вайны не перакінулася на яго краіну.
Астыванне грамадства, зафіксаванае ў нядаўніх апытаннях, тлумачыцца не толькі вельмі высокім узроўнем рэпрэсіўнасці. У 2015 годзе ён не быў вельмі высокім, менавіта тады адбывалася нармалізацыя адносінаў афіцыйнага Мінска з Захадам і рэпрэсіўны ціск не рос, а зніжаўся. Але акумулятар грамадскай энергіі, які разрадзіўся ў пратэсце 2010 года, не паспеў зарадзіцца.
А яшчэ праз пяць гадоў грымнуў 2020-ы.
