Эвалюцыя дзяржпрапаганды: ад гібрыднага кантролю да завершанай аўтарытарнай мадэлі

Апублікавана на адкрытай версіі “Позірку” 23 лістапада 2025 года ў 19:05

Да 2025 года на медыйным полі Беларусі канчаткова ўкаранілася аўтарытарная мадэль з мінімальным наборам стратэгічных наратываў, цэнтралізаванай архітэктурай прапаганды і страчаным інфармацыйным суверэнітэтам. Кіроўны рэжым выкарыстоўвае СМІ не для камунікацыі, а як інструмент псіхалагічнага кантролю і сваёй легітымацыі.

Пад расійскім парасонам

Падзеі 2020 года сталі пунктам радыкальнай трансфармацыі нацыянальнага інфармацыйнага поля. Масавыя пратэсты супраць фальсіфікаваных выбараў і жорсткія рэпрэсіі паслужылі трыгерам да маштабнай перабудовы інфармацыйных патокаў і крыніц.

Падзел інфармацыйнага поля на дзяржаўны і незалежны сегменты стаў яшчэ больш выразным. У выніку масавага закрыцця, прызнання “экстрэмісцкімі” і выцяснення незалежных СМІ за мяжу Беларусь страціла ўнутраныя каналы плюралістычнай камунікацыі. Ва ўнутраным інфармацыйным полі дамінуе аднамернае бачанне падзей, якое фармуецца праз дзяржаўныя СМІ і каналы, інтэграваныя ў расійскую інфармацыйную інфраструктуру.

2025 год вызначаецца як вузлавы момант у палітычна-інфармацыйным развіцці краіны. Па-першае, у студзені адбыліся прэзідэнцкія выбары, на якіх, як сцвярджаў ЦВК, інкумбент Аляксандр Лукашэнка атрымаў амаль 87% галасоў і 25 сакавіка пачаў сёмы тэрмін. Падчас электаральнай кампаніі дамінавалі наратывы, якія падкрэслівалі стабільнасць і бяспеку пад кіраўніцтвам Лукашэнкі, асуджалі заходнія краіны за ўмяшанне ва ўнутраныя справы Беларусі. Кампанія на дзяржаўным інфармацыйным полі будавалася вакол канцэпцыі “электаральнага суверэнітэту” — адмовы ад міжнародных стандартаў на карысць “нацыянальнай мадэлі выбараў”, маўляў, “мы самі будзем вызначаць свой лёс, без указанняў звонку”.

Падкантрольныя рэжыму СМІ сталі інструментам умацавання аўтарытарнай улады, дзе інфармацыя выкарыстоўваецца для фармавання лаяльнасці і падаўлення іншадумства.

Па-другое, вайна ва Украіне стала галоўным вонкавым фактарам, што мадэлюе тэмы, тэрміналогію і наратывы на беларускім інфармацыйным полі. Мінск не проста транслюе расійскія пазіцыі — ён успрымае сябе як частку “саюзнай інфармацыйнай прасторы”, што азначае сінхранізаваную прапаганду, антызаходні дыскурс, фармаванне вобразу ворага як у знешнім, так і ва ўнутраным вымярэнні.

Значную ролю граюць санкцыі і геапалітычная ізаляцыя. Гэтыя фактары трапляюць у інфармацыйнае поле як ключавыя апраўданні “асаблівага шляху Беларусі”, ствараючы канструкцыю замкнёнага інфармацыйнага і палітычнага ландшафту, дзе любое вонкавае меркаванне ці крытыка трактуецца як частка “гібрыднай вайны”. Інфармацыйная бяспека разумеецца як бяспека ўлады, а інфармацыйны суверэнітэт — як манаполія на вобраз будучыні.

Стратэгічны кантэкст: падмуркі прапаганды пасля 2020 года

Пасля падзей жніўня 2020 года дзяржаўная інфармацыйная палітыка ўступіла ў новую фазу, якую можна апісаць як пераход ад абмежаванага плюралізму да цэнтралiзаванай інфармацыйнай сістэмы з прыкметамі ваенна-прапагандысцкай мадэлі.

Гэты пераход базуецца на чатырох узаемазвязаных працэсах: эрозіі інфармацыйнага суверэнітэту, інстытуцыяналізацыі прапаганды, знішчэнні незалежных СМІ ўнутры краіны і фармальным пераходзе ад гібрыднага апраўдання ўлады да адкрытай персанальнай сакралізацыі Лукашэнкі.

Адбываецца сістэмнае разбурэнне інфармацыйнага суверэнітэту — паняцця, якое ў Канцэпцыі інфармацыйнай бяспекі 2019 года азначала здольнасць дзяржавы самастойна рэгуляваць інфармацыйнае поле: “У міжнародных стасунках інфармацыйны суверэнітэт Рэспублікі Беларусь забяспечваецца ў тым ліку на аснове прынцыпу інфармацыйнага нейтралітэту, які прадугледжвае правядзенне міралюбнай знешняй інфармацыйнай палітыкі, павагу агульнапрызнаных і агульнапрынятых правоў любой дзяржавы ў гэтай сферы, выключэнне ініцыятывы ўмяшання ў інфармацыйную сферу іншых краін, накіраванага на дыскрэдытацыю або аспрэчванне іх палітычных, эканамічных, сацыяльных і духоўных стандартаў і прыярытэтаў, а таксама нанясення шкоды інфармацыйнай інфраструктуры якіх бы там ні было дзяржаў і ўдзелу ў іх інфармацыйным супрацьстаянні”.

Пасля выбараў-2020 і пратэстаў афіцыйны Мінск адышоў ад раней абвешчанага курсу на інфармацыйны нейтралітэт і стаў больш актыўна інтэгравацца з інфармацыйнай прасторай Расіі. Гэта асабліва праявілася ў асвятленні падзей, звязаных з расійскім уварваннем ва Украіну. Дзяржаўныя СМІ Беларусі фактычна адмовіліся ад нейтралітэту і пачалі трансляваць прапагандысцкія наратывы РФ з ідэалагічным абгрунтаваннем агрэсіі.

Унутры краіны адбываецца інстытуцыяналізацыя прапаганды, фармаванне устойлівай сістэмы кадравага і ідэалагічнага аднаўлення, дзе факультэты журналістыкі і ідэалагічныя кафедры займаюцца генерацыяй лаяльных кадраў.

Існуюць курсы павышэння кваліфікацыі для супрацоўнікаў СМІ, дзе журналісты вучацца працаваць не як прафесіяналы інфармацыі, а як транслятары дзяржаўнай лініі.

Большасць незалежных СМІ ў выгнанні былі прызнаныя “экстрэмісцкімі фарміраваннямі”, журналісты і спажыўцы кантэнту — аб’ектамі крымінальнага пераследу. Гэта прывяло да вакууму альтэрнатыўнай інфармацыі ўнутры краіны, што дало магчымасць дзяржаўным СМІ будаваць манаполію на інтэрпрэтацыю падзей. Інфармацыйнае поле ператварылася з арэны публічнай дыскусіі ў прастору аднамернага ўплыву, дзе ключавымі паняццямі сталі “дзяржаўны інтарэс” і “інфармацыйная бяспека”.

Нарэшце, у паралель з вычышчэннем незалежных крыніц і капіяваннем расійскіх схем адбылося пераўтварэнне легітымацыйнага дыскурсу. Калі да 2020 года рэжым Лукашэнкі спрабаваў падтрымліваць вобраз “прагматычнай альтэрнатывы”, то пасля краху даверу з боку значнай часткі грамадства ён перайшоў да прапаганды як асноўнай формы легітымацыі.

У Беларусі склаліся ўсе прыкметы стабільнай, але аўтарытарнай інфармацыйнай сістэмы, якая інтэгравана ў геапалітычны праект Расіі і выкарыстоўвае інфармацыю не як інструмент камунікацыі, а як сродак кантролю і мабілізацыі. Гэтая сістэма працуе не столькі дзеля пераканання, колькі дзеля падаўлення альтэрнатывы і падтрымання панічнага статусу-кво, які легітымізуе любую форму гвалту і цэнзуры.

Інстытуцыйная архітэктура прапаганды

У краіне існуе разгалінаваная і вертыкальна арганізаваная сістэма дзяржаўнай прапаганды, у якой кожны інстытут выконвае канкрэтную функцыю — ад фармавання медыйнага зместу да падрыхтоўкі кадраў і вытворчасці ідэалагічных “прадуктаў”.

Цэнтральнае месца займаюць дзяржаўныя СМІ: інфармацыйнае агенцтва БелТА, тэлевізійныя каналы СТБ, АНТ, “Беларусь 1”, “Первый информационный”, а таксама друкаваныя і анлайн-выданні тыпу “СБ. Беларусь сегодня”. Гэтыя структуры не проста транслююць паведамленні, але функцыянуюць як вузлы цэнтралізаванага вяшчання, дзе кантэнт вырабляецца з улікам агульнай інфармацыйна-ідэалагічнай стратэгіі. Увесь рэдакцыйны працэс падпарадкаваны адміністрацыйнаму кантролю, а навіны фармуюцца ў рамках скаардынаванай стужкі падзей, вызначанай уладай.

Важны элемент — кадравая інжынерыя, укаранёная праз Акадэмію кіравання, факультэты журналістыкі БДУ і іншых ВНУ, дзе журналісты, паліттэхнолагі і прапагандысты рыхтуюцца як ідэалагічныя работнікі. Адбываецца замена традыцыйнага разумення журналістыкі як інстытута грамадскага нагляду на мадэль “ідэалагічна адказнага камунікатара”, здольнага працаваць ва ўмовах інфармацыйнай вайны.

Адначасова актыўна развіваецца праектны сегмент дзяржаўнай прапаганды, які дазваляе апрацоўваць пэўныя аўдыторыі з дапамогай “мяккіх” фарматаў. Гэта і псеўдадакументальныя фільмы, і ініцыятывы ад імя моладзі. Вызначаецца больш шырокае ў параўнанні з папярэднімі гадамі выкарыстанне інсцэнаванай псеўдадакументалістыкі, у якой спалучаюцца тэлевізійныя элементы, следчая рыторыка і тэорыі змовы, супрацоўнікі дзяржСМІ больш не саромеюцца адкрыта выступаць рупарамі КДБ.

Нарэшце, адным з ключавых стратэгічных вектараў стала паглыбленае супрацоўніцтва з расійскімі медыяманаполіямі, у першую чаргу RT і Sputnik. Гэта не толькі перайманне фармату або стылю, але і рэальная сінхранізацыя інфармацыйных кампаній, сумесная вытворчасць кантэнту, дубляванне меседжаў і стратэгій. Як паказваюць аналітычныя агляды Media IQ, сінхранізацыя антыпольскага і антыўкраінскага дыскурсаў адбываецца часам цягам сутак.

Тэхналогіі і метады прапаганды

Прапагандысцкая машына сучаснай Беларусі выкарыстоўвае комплекс метадаў, якія не абмяжоўваюцца простай трансляцыяй патрэбнага наратыву. Ідзе гаворка пра поўнамаштабную інжынерыю інфармацыйнага ўспрымання, дзе камунікацыя базуецца не на перадачы навінаў, а на кіраванні эмоцыямі, страхам і інтэрпрэтацыямі.

Адзін з цэнтральных інструментаў — эмацыяналізацыя і трывожны наратыў. Матэрыялы дзяржаўных СМІ наўмысна насычаюцца кадрамі пагрозы, гвалту, нестабільнасці, асабліва калі ідзе гаворка пра Захад, Украіну або ўнутраную апазіцыю. Гэта фармуе інфармацыйнае асяроддзе сталай трывогі, у якім дзяржава і персанальна яе кіраўнік падаецца як адзіны гарант бяспекі.

Другі метад — рацыяналізаваная маніпуляцыя зместам, якая ахоплівае выкарыстанне фэйкаў, напаўпраўды і падмены сэнсаў.

Сутнасць гэтай тэхнікі — у стварэнні інфармацыйнай эквівалентнасці, калі аўдыторыя не можа дакладна адрозніць праўду ад ілжы, што штурхае ў абдымкі наратыва “Усяе праўды мы ніколі не даведаемся”. Гэта адначасова і абарончым механізм, і апраўданне пасіўнасці. Менавіта такое меркаванне спрабуе навязаць дзяржаўная прапаганда — і тады, калі адмаўляе відавочныя факты, напрыклад пасля трагедыі ў Бучы, і тады, калі ў “мірны час” умацоўвае стэрэатыпы аўтарытарнага грамадства пра тое, што “ўсе хлусяць”.

На выбарах 2025 года дзяржСМІ паведамлялі пра “беспрэцэдэнтную актыўнасць насельніцтва”, спасылаючыся на кадры чэргаў, знятых на ўчастках датэрміновага галасавання, але не паведамлялі, што супрацоўнікі дзяржустаноў прымушаліся галасаваць загадзя.

Трэці элемент — інсцэніроўкі і “патрыятычныя” перфомансы.

Пастановачныя сюжэты з “іншадумцамі, якія пакаяліся”, інтэрв’ю з людзьмі, што вярнуліся з эміграцыі і “зразумелі сваю памылку”, канцэрты “за мір і стабільнасць” — усё гэта частка спектакля легітымацыі, дзе грамадская рэальнасць фармуецца праз тэатралізацыю.

Асобным элементам тэхналагічнай палітыкі з’яўляецца жорсткі кантроль над інтэрнетам. З 2021 года актыўна ўкараняюцца тэхналогіі DPI (Deep Packet Inspection), якія дазваляюць фільтраваць і блакаваць кантэнт у рэжыме рэальнага часу. Распрацоўваюцца “чорныя спісы” IP-адрасоў і сайтаў, уводзяцца патрабаванні да інтэрнэт-правайдараў па адсочванні дзеянняў карыстальнікаў, а таксама практыка дэананімізацыі: затрыманні за каментары, доступ спецслужбаў да асабістых чатаў, праверкі смартфонаў на вуліцы. Міністр інфармацыі Марат Маркаў 4 траўня 2025 года наўпрост заявіў, што “цэнзура вельмі неабходная”, і абвінаваціў Захад у “вельмі жорсткім ушчамленні свабоды слова”.

У сукупнасці гэтыя метады ствараюць сітуацыю, дзе жыхар Беларусі функцыянуе не як удзельнік публічнай сферы, а як аб’ект маніпуляцыі і кантролю. Мэта — не толькі пераканаць, але і паралізаваць здольнасць да крытычнага мыслення.

Незалежныя СМІ: крытычная маса ўплыву захоўваецца

Пры гэтым альтэрнатыўныя крыніцы інфармацыі за кошт цэлай экасістэмы незалежных СМІ ў выгнанні працягваюць існаваць. Яна мае здольнасць захоўваць крытычную масу ўплыву на грамадскую думку ўнутры Беларусі. Паводле розных даследаванняў, ад 25% да 39% жыхароў краіны карыстаюцца незалежнымі медыя, і гэта аўдыторыя дэманструе прынцыпова іншыя пазіцыі па ключавых пытаннях: 94% спажыўцоў кантэнту незалежных СМІ супраць вайны ва Украіне, у той час як 61% аўдыторыі дзяржаўных медыя яе падтрымлівае.

Нягледзячы на сур’ёзныя фінансавыя выклікі — асабліва пасля спынення амерыканскага фінансавання на пачатку 2025 года — гэтая экасістэма працягвае дэманстраваць выключную жыццяздольнасць. Яе ўстойлівасць забяспечваецца дыверсіфікаванасцю структуры, канкурэнцыяй за аўдыторыю і рэсурсы, а таксама ўзаемадапамогай і супрацоўніцтвам паміж рознымі актарамі.

Такім чынам, сучаснае інфармацыйнае поле Беларусі характарызуецца не толькі аўтарытарнай манапалізацыяй унутры краіны, але і існаваннем моцнай альтэрнатыўнай экасістэмы, якая працягвае выконваць функцыі незалежнай журналістыкі, грамадзянскай адукацыі і захавання нацыянальнай ідэнтычнасці. Гэтая дуальнасць робіць беларускую сітуацыю адметнай на фоне іншых аўтарытарных рэжымаў і стварае унікальныя магчымасці для захавання дэмакратычных інстытутаў нават ва ўмовах рэпрэсій.