Апублікавана на адкрытай версіі “Позірку” 31 жніўня 2025 года ў 09:17
29 жніўня прэзідэнт Украіны Уладзімір Зяленскі падпісаў прыняты парламентам закон “Аб асновах дзяржаўнай палітыкі нацыянальнай памяці ўкраінскага народа”. Сярод іншага ў дакуменце дадзена вызначэнне “рашызму”.
Рашызм трактуецца як “новая разнавіднасць таталітарнай ідэалогіі і практык, якія ляжаць у аснове рэжыму, сфармаванага ў дзяржаве-агрэсары, і грунтуюцца на традыцыях расійскага шавінізму і імперыялізму, практыках камуністычнага рэжыму СССР і нацыянал-сацыялізму (нацызму)”.
Такім чынам, ва Украіне навукова растлумачаны і заканадаўча замацаваны тэрмін, які ужо даўно выкарыстоўваецца ва ўжытку.
У найноўшай гісторыі Беларусі таксама ёсць свой новы “-ызм”, але пакуль — як мінімум да змены рэжыму — ён замер на стадыі неафіцыйнага ўжывання.
І калі “рашызм” паходзіць ад назвы краіны-імперыі, Расіі, то ў Беларусі тэрмін, што з ім рыфмуецца, — ад прозвішча канкрэтнага чалавека, які чацвёрты дзясятак гадоў ўтрымлівае ўладу ў краіне.
Гаворка пра “лукашызм” — паняцце, спароджанае ўстаноўкамі і дзеяннямі аўтарытарнага кіраўніка Аляксандра Лукашэнкі і ягонага апарата падаўлення.
Што такое лукашызм, ці варта гэты тэрмін замацаваць заканадаўча пасля сыходу рэжыму з палітычнай сцэны і змякчэння парадкаў — з вынікаючымі з гэтага наступствамі для ганіцеляў і гнаных? Пра гэта “Позірк” паразмаўляў з экспертамі.
“Вельмі проста сказаць: ёсць Лукашэнка і пару дзясяткаў чалавек, якія вінаватыя ва ўсім“
“Гаворку, мабыць, неабходна весці не столькі пра лукашызм, колькі пра практыкі, якія ў гэты час прысутнічалі, пра людзей, якіх кідалі за краты, — мяркуе гісторык, палітычны аналітык Аляксандр Фрыдман. — Што тычыцца ідэалагічных асноў, то іх у рэжыму асабліва і няма. Гаворку трэба весці пра метады захавання ўлады, пра гвалт, дзякуючы якому гэта адбываецца“.
На думку Фрыдмана, само пераасэнсаванне гэтага вельмі важна: “Трэба паглядзець на гісторыю Усходняй Еўропы. Дзяржавы, дзе злачынствы перыяду камуністычнай дыктатуры не былі пераасэнсаваныя, цяпер апынуліся ў больш складаным становішчы, чым тыя, дзе гэта было зроблена. Хоць і гэта не з’яўляецца панацэяй”.
“Ідэальны прыклад — Усходняя Германія. Што там толькі ні рабілася: і камісіі ствараліся, і дыялог ішоў, і тэма злачынстваў эпохі ГДР у школьных падручніках прысутнічае, і архівы адкрытыя. Але, аднак, у гэтай частцы адзінай Германіі сёння назіраюцца вельмі трывожныя тэндэнцыі”, — патлумачыў аналітык.
Як вядома, на тэрыторыі былой ГДР найбольш папулярнай стала прарасійская, антыліберальная, папулісцкая партыя “Альтэрнатыва для Германіі“. На федэральным узроўні яе ўплыў прыкметна меншы толькі дзякуючы выбаршчыкам заходняй часткі ўжо 35 гадоў дэ-юрэ адзінай краіны.
Паводле слоў эксперта, у любым выпадку для беларусаў пасля змены рэжыму будзе вялікай памылкай проста “перагарнуць старонку“. Калі так будзе зроблена, ёсць вялікая верагоднасць адкату.
“Але для беларускага грамадства гэта ўсё адно будзе вельмі балючы працэс, таму што велізарная колькасць людзей сфармавалася, правяла лепшыя гады ў часы гэтага рэжыму. Ды і што казаць, калі многія або былі, або з’яўляюцца часткай гэтай сістэмы. Было б вельмі спрошчана сказаць: вось ёсць Лукашэнка і пару дзясяткаў чалавек, якія вінаватыя ва ўсім. Гэта значна глыбей. Калі б у гэтага рэжыму не было апоры, ён бы столькі не пратрымаўся“, — перакананы аналітык.
“Архівы КДБ могуць разбурыць мір, у якім жывуць многія беларусы“
Фрыдман лічыць, што ў першую чаргу на шляху вызначэння ролі рэжыму Лукашэнкі ў гісторыі трэба даць грамадзянам “магчымасць даведацца інфармацыю пра гэты час“. Неабходна адкрыць архівы, каб беларусы “пры жаданні маглі звярнуцца ў КДБ і даведацца, ці было на іх дасье“.
Але кожны да гэтага пытання павінен падыходзіць узважана, папярэджвае суразмоўца: “Гісторыя той жа ГДР паказвае, што было пасля адкрыцця архіваў, калі высветлілася, што брат стукаў на брата, муж — на жонку, а жонка — на мужа. Такім чынам можна разбурыць свет, у якім жывеш. І калі мы гаворым пра Беларусь, то гэта цалкам верагодна“.
Пытаннем жа трактоўкі тэрміна “лукашызм”, г.зн. таго, што гэта была за эпоха, павінны, на думку Фрыдмана, займацца гісторыкі, палітолагі, культуролагі, сацыёлагі, у якіх будуць усе магчымасці вывучыць праблему.
“Закон не павінен быць інструментам палітычнай помсты“
“Пытанне аб заканадаўчым вызначэнні паняцця “лукашызм“ не толькі юрыдычнае, але і глыбока маральнае“, — заявіў “Позірку” праваабаронца, былы палітвязень Леанід Судаленка.
На яго думку, закон не павінен быць інструментам палітычнай помсты: “Яго мэта — служыць справядлівасці, аднаўленню правоў пацярпелых, а галоўнае — прадухіленню паўтору падобных практык у будучыні”.
У гэтым сэнсе, лічыць Судаленка, не так важна, як будзе названы перыяд кіравання Лукашэнкі, як тое, якім зместам будуць напоўненыя палітычныя і юрыдычныя дзеянні. Яны павінны быць накіраваныя на “асуджэнне рэпрэсій, аднаўленне гістарычнай памяці, справядлівае пакаранне вінаватых, люстрацыю чыноўнікаў, якія маюць дачыненне да сістэмных парушэнняў правоў чалавека, і ў выніку — на замацаванне гарантый непаўтору”.
Акрамя кропкавай люстрацыі праваабаронца лічыць неабходным стварыць Інстытут нацыянальнай памяці, галоўныя задачы якога — адкрыццё архіваў, дакументаванне рэпрэсій, асвета грамадства.
“Лукашызм — гэта не проста дыктатура асобы, а сістэма гвалту, страху і хлусні“
Праваабаронца лічыць, што ў склад камісіі па трактоўцы тэрміна “лукашызм“, калі такая будзе створана, павінны ўвайсці спецыялісты ў галіне міжнароднага, крымінальнага права і правоў чалавека, гісторыкі з досведам даследавання аўтарытарных рэжымаў і палітычных рэпрэсій, палітолагі, знаёмыя з беларускім і постсавецкім кантэкстам, прадстаўнікі праваабарончых арганізацый і “абавязкова ахвяры рэжыму або іх прадстаўнікі, каб быў пачуты голас пацярпелых“. “Такі інклюзіўны, калі хочаце, падыход дазволіць дасягнуць аб’ектыўнай і легітымнай ацэнкі“, — перакананы Судаленка.
Аб канкрэтных тэрмінах працы такой камісіі казаць заўчасна, лічыць суразмоўца “Позірку“: “Усё будзе залежаць ад шматлікіх фактараў і ў першую чаргу — ад палітычнай сітуацыі ў краіне, доступу да архіваў, пастаўленых задач і ўзроўню супрацоўніцтва з міжнароднымі інстытутамі“.
Абапіраючыся на досвед іншых краін, Судаленка выказаў меркаванне, што пераходны перыяд і асэнсаванне аўтарытарнага мінулага “могуць заняць некалькі гадоў“.
“Важна разумець: праца камісіі не мэта сама па сабе, а частка больш шырокага працэсу правасуддзя пераходнага перыяду“, — падкрэсліў праваабаронца.
На яго думку, альтэрнатыўнымі або дадатковымі інструментамі могуць стаць Міжнародны трыбунал (напрыклад, у Гаазе), куды ўжо цяпер перадаюцца дакументы, якія сведчаць аб злачынствах рэжыму Лукашэнкі супраць чалавечнасці.
Судаленка мяркуе, што пад лукашызмам варта разумець “не проста перыяд кіравання Лукашэнкі“, а мадэль улады. Яе падмурак складаецца з “поўнай канцэнтрацыі ўлады ў руках аднаго чалавека, знішчэння незалежных СМІ і грамадзянскай супольнасці, сістэмных рэпрэсій: арыштаў, катаванняў, вымушанай эміграцыі, фальсіфікацыі выбараў і знішчэння палітычнай канкурэнцыі, падаўлення судоў, парламента, мясцовага самакіравання, панавання карных структур і спецслужбаў, трансфармацыі дзяржаўнай прапаганды ў інструмент масавай маніпуляцыі”.
Лукашызм — гэта не проста дыктатура асобы, а інстытуцыялізаваная сістэма гвалту, страху і хлусні, якая захоўваецца дзякуючы татальнаму кантролю і адсутнасці адказнасці, рэзюмаваў Судаленка.
